Giriş
Akıllarda bulunan aydınlatılmış onam hangi unsurları içermektedir sorusunu yanıtlamadan önce, kişilerin aydınlatılmış onamın ne olduğunu bilmesi gerekmektedir.
Aydınlatılmış onam, tıbbi herhangi bir müdahale öncesinde hastanın sağlık durumu, konulan tanı, tedavinin türü ve tedavideki başarı şansı hakkında işlemi gerçekleştirecek olan hekim tarafından hastanın bilgilendirilmesi ve rızasının alınmasıdır.
Sayılan konuların yanı sıra cerrahi müdahaleyi kimin, nerede, ne zaman ve ne şekilde yapacağı, işlemin taşıdığı riskler ve yan etkileri hakkında da hastaya bilgi verilmesi gerekmektedir. Hasta üstünde yapılacak tüm tıbbi müdahalelerden önce aydınlatılmış rıza metni alınması gerekmektedir.
Mevzuatta ameliyat niteliğindeki büyük cerrahi operasyonlarda, düşük işleminde, tıbbi deneme ve deneylerde yazılı onam şart koşulmuştur. Bunun yanı sıra olası uyuşmazlıklarda ispat kolaylığı sağlaması açısından mümkün ise tüm müdahalelerin öncesinde hastaların yazılı olarak aydınlatılmış rızaların alınması tavsiye edilen bir durumdur.
Kaliteli bir aydınlatılmış onam içerisinde belirli unsurlar mutlaka bulunmalıdır. Bu unsurlar şu şekildedir;
- Hastanın mevcut sağlık durumunun nasıl olduğu ve hekim tarafından hastaya konulan tanı.
- Hekimin hastaya önerdiği tedavinin türü, başarı oranı ve tedavinin süresi.
- Tedaviyi hangi hekimin, ne zaman, nerede ve nasıl koşullarda gerçekleştireceği.
- Tedavi sürecinde meydana gelebilecek olası riskler, komplikasyonlar ve eğer bulunuyorsa belirsizlikler.
- Alternatif sayılabilecek tedavi seçenekleri ile avantaj ve dezavantajların karşılaştırılması.
- Tedavinin geciktirilmesi ya da reddedilmesi halinde ortaya çıkabilecek tablo.
- Tedavi sürecinde kullanılan ilaçların karşılaşılabilecek yan etkileri.
- Tedavi sonrası hastanın takip etmesi gereken yaşam koşulları.
Genellikle belirttiğimiz bu unsurları içeren bir aydınlatılmış onamı, tıbbi ve hukuki anlamda başarılı bir aydınlatma örneği olacaktır. Bu tür bir aydınlatma neticesinde verilecek rıza, hastanın özerkliği ilkesi gereği kendi geleceğini daha sağlıklı bir biçimde belirlemesine, tedavi sürecinde hastalıkta mücadele edebilme kabiliyetini geliştirmesine yardımcı konumdadır. İyi bir aydınlatma, aynı zamanda tedavi yapacak olan hekimin özen ve sadakat yükümlülüğün bir gereği olarak görülmektedir.
Aydınlatılmış Onam Kim Tarafından Yapılmaktadır?
Söz ettiğimiz aydınlatmanın bizzat tedaviyi uygulayacak hekim tarafından yapılması gerekmektedir. Aydınlatma öncelikle sözlü olarak yapılmaktadır. Sonrasında yapılan bu sözlü ürünler mutlaka yazılı olarak da kayıt altına alınmalıdır. Yazılı aydınlatılmış onamın üzerinde tarafların imzaları olmaktadır. Hekimin aydınlatmayı bizzat yapamayacağı hallerde bu görevi bir başka hekime bırakması kabul edilebilmektedir. Fakat aydınlatma görevinin bırakılacağı kişi, bir yardımcı sağlık personeli ya da hasta bakıcı olamamaktadır. Başka bir hekime bırakılan aydınlatma yükümlülüğünde tedaviyi yapan hekimin işlemini doğru kurallara uygun biçimde yapması hususunda aydınlatmayı hazırlayan hekim de aynı derecede sorumlu sayılmaktadır.
Eğer bir hastane organizasyon içerisinde yapılan tıbbi müdahale söz konusuysa, hastane de aydınlatma görevinden sorumlu bulunmaktadır. Hastane, bünyesinde yapılan tıbbi işlemler öncesi hastaların yeterli bir şekilde aydınlatılıp rızalarının alınması konusunda gerekli tedbirlerin alınması önemlidir. Olası hatalı aydınlatma onamı durumlarında ortaya çıkacak tazminat istemlerinden hekim ile beraber işlemin yapıldığı hastane işletmesinin de sorumluluğu bulunmaktadır.
Aydınlatılmış Onam Çeşitleri
Aydınlatılmış onamın hem etik yönden hem de yasal yönden geçerli kabul edilen, hastanın ifade şekline ve bildirdiği duruma göre çeşitlilik gösteren bir özelliği bulunmaktadır.
Açık onam (gerçek onam); tıbbi ilişkide haklar yaratan onamdır. Açık onam, gönüllü ve aydınlatılmış onam anlamına gelmektedir. Bu şekilde hasta kendisine açıklanan bilgileri anlamış ve onam formunu gönüllülükle imzalamıştır. Bu sebepten dolayı da sağlık çalışanları üzerinde haklar yaratılmıştır.
Gerçek onam; aydınlatılmış onamın da kısa tanımı niteliğinde olan, hastanın yaptığı anlaşmadan haberdar olmasıdır. Hastanın kendi hakkında karar verme hakkını, dolayısıyla da tanı ve tedavi süreci bilme ve onaylama, karar verme hakkını kullanabilmesidir.
Genel örtülü onam; genel olarak, hastalar hastaneye kabul edildikleri zaman kendilerinden yapılacak her şeye karşı genel bir izin formuna ima atmaktadır. Bu onamı, pek çok hastane yetkilisi ve doktor açık onam olarak almaktadır. Her şeyi kapsayan bir onamdır. Hastanın hastanede kaldığı süre içerisinde bilindiği ya da bilmediği bütün işlemlere onay vermek anlamına gelmektedir. Hasta her şeye örtülü olarak onay vermiş görülmektedir. Genel onam formları, yasal açıdan geçerli belge olarak kabul görmemektedir.
Sözsüz, davranış ile ima edilen onam; hastanın yapılan öneriye sözlü olarak karşılık vermediği, tepkisiz kaldığı durumlarda dolaylı olarak ifade edilen onamdır. Hastane uygulamalarında sıklıkla kullanılan onam türüdür. Hasta, doktora geldiğinde genel anlamda tıbbi muayeneye dolaylı bir biçimde onam vermiş kabul edilmektedir.
Kastedilen, ima edilen onam; zımni rıza olarak da ifade edilebilen bu onam, sessizlik ve hareketsizlikten çıkartılan diğer ima edilen onamın aksine hastanın hareketlerinden çıkartılan onamdır.
Vekil onam; 18 yaş altındaki çocukların ebeveynlerinden elde edilen onarımdan farklı olarak, çoğunluk biçimde yakın bir akrabanın hasta için geçerli olarak onam verebildiği durum sayılmaktadır.
Ebeveyn onam; pediatride önem kazanan ebeveyn onamı ya da iznidir. Anne veya babanın çocuğunun tedavisi için aydınlatılmış seçim yapması durumudur. Ebeveynlerin de geçerli onam verebilecek kapasitede olmaları ve çocuklarıyla sorumluluğu paylaşmaları önemlidir.
Aydınlatma Onamında Dikkat Edilecek Noktalar
Aydınlatma onamanın, hastanın anlayacağı bir dille, mümkün olduğunca tıbbi terimlerden arınmış biçimde, sadeleştirerek hazırlanması gerekmektedir. Müdahalenin muhatabı olan hastanın yaşı, sosyo-kültürel konumu, ruhsal durumu aydınlatmanın şeklini ve içeriğini etkileyen faktörler arasındadır.
Yine aydınlatma bireye özel olmalıdır. Önceden hazırlanmış formların imzalanmasından ibaret bir rutine dönüştürülmemelidir. Hastanın gerekirse müdahale hakkında aklında bulunan soruları sormasına izin verilmelidir. Bu sorulara da yine hastanın anlayabileceği biçimde sadeleştirilmiş cevaplar verilmeli, tüm bu süreç aydınlatılmış onama aktarılmalıdır.
Hastanın aydınlatılması sonrasında rızasını açıklamasından önce sağlıklı bir biçimde düşünebilmesi ve gerektiğinde yakınlarına veyahut başka bir hekime danışabilmesi için yeterli süre hastaya verilmelidir. Hastanın rıza açıklaması öncesinde tam bir aydınlatma ve net bir karar verebilmesi hekimin yapacağı işlemin hukuka uygun hale gelmesine imkan sağlayacaktır.
Av. Kemal Can Ökke
KAYNAKÇA
- Umumi Hıfzıssıha Kanunu
- Hasta Hakları Yönetmeliği
- Tıbbi Deontoloji Nizamnamesi